توجه به این ظرفیت‌ها می‌تواند زمینه ساز تأمین نیاز کشور به بسیاری از کالاهای اساسی، ایجاد ارزش افزوده بیشتر و رونق صادرات باشد. تحقق این امر نیازمند شکل‌گیری برخی زیر ساخت‌ها در تولید و فرآوری محصولات کشاورزی و تحول اساسی در بخش صنایع غذایی است.
ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی از جمله محورهای اساسی برای رونق این بخش است اما در سال‌های گذشته توجه چندانی به راه‌اندازی طرح‌های نیمه تمام یا ایجاد واحد‌های جدید در کنار مراکز تولید صورت نگرفته است.
گرچه آخرین آمارها از سهم 15درصدی بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی و 21درصد اشتغال و 22 درصد صادرات غیرنفتی کشور حکایت دارد. با این وجود نبود صنایع تبدیلی، تکمیلی و بسته بندی مناسب در کنار مراکز تولید موجب شده است تا امکان بهره‌گیری از همه ظرفیت‌های خدادادی در این بخش فراهم نبوده و بسیاری از تولید‌کنندگان از انگیزه کافی برای ادامه تولید و عرضه برخی محصولات کشاورزی برخوردار نباشند.
نگاهی گذرا به مراکز تولید محصولات کشاورزی در سراسر کشور نشان می‌دهد که نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی در کنار مشکلات موجود در زمینه حمل‌ونقل و تنظیم بازار تولیدات این بخش موجب شده است تا بخش تولید و مصرف با زیان مواجه شوند.
از یک سو تولید‌کنندگان محصولات کشاورزی به‌دلیل نبود نظام عرضه و بازاریابی مناسب پس از نوسان قیمت‌ها ناچار به عرضه تولیدات خود به کمترین قیمت یا حتی برداشت نکردن محصول شده و از سوی دیگر مصرف‌کنندگان به‌دلیل کاهش عرضه برخی محصولات و افزایش قیمت‌ها با زیان مواجه می‌شوند؛
نمود عینی این موضوع را می‌توان در نوسان فصلی قیمت محصولاتی مانند گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز یا میوه و مرکبات مشاهده کرد. گرچه ایجاد صنایع تکمیلی در جوار مراکز تولید محصولات کشاورزی راهکاری برای جلوگیری از زیان تولید‌کنندگان و فراهم کردن بستر مناسب برای صادرات این محصولات است اما اقدامات انجام شده در سال‌های اخیر قادر به پاسخگویی به این نیاز نبوده است.
این روند موجب شده است تا سطح زیرکشت بسیاری از محصولات کشاورزی از سیاست‌های بازار و قیمت این محصولات تأثیر پذیرفته و هر ساله متغیر باشد.
همچنین با کاهش سطح زیرکشت و کاهش عرضه همواره واردات به‌عنوان نخستین گزینه برای تأمین نیاز بازار داخلی مطرح بوده است اما به راستی بهتر نیست به جای واردات بی‌رویه محصولات کشاورزی برای تأمین نیاز بازار داخل، با حمایت از تولید و فرآوری این محصولات انگیزه لازم برای تولید‌کنندگان داخلی و تنظیم کارآمد بازار فراهم شود؟
براساس گزارش‌ها به‌دلیل مشکلات وسایل حمل‌ونقل و نامناسب بودن بسته‌بندی محصولات کشاورزی میزان ضایعات در این بخش بسیار چشمگیر است به نحوی که به‌دلیل نامناسب بودن حمل‌ونقل، 5/3الی 5 درصد محصولات کشاورزی به ضایعات تبدیل شده و محدود بودن امکانات بسته بندی در این بخش نیز ضایعات 2 تا 5/3 درصدی محصولات کشاورزی را به‌دنبال داشته است.
از سوی دیگر به‌دلیل نبود بسته‌بندی مناسب، مصرف‌کننده نیز با خرید بیش از حد محصولات کشاورزی و استفاده نکردن به‌موقع، در ایجاد ضایعات نقش دارد در واقع کافی نبودن وسایل نگهداری خانگی و ناهماهنگی مصرف واقعی در خانواده از عوامل مؤثر در افزایش ضایعات بخش کشاورزی است.
ظرفیت‌های بدون استفاده
با وجود تولید 85 میلیون تن محصول کشاورزی شامل 5/62 میلیون تن محصولات زراعی، 5/13 میلیون تن محصولات باغی، 6/8 میلیون تن محصولات دامی و 455 هزار تن محصولات شیلاتی در کشور هنوز بخش کشاورزی قادر به استفاده از همه توانمندی‌های موجود نیست.
با در نظر گرفتن این موضوع که 66 محصول کشاورزی (41محصول زراعی و 25 محصول باغی) ساختار اصلی تولیدات کشاورزی جهان را تشکیل می‌دهند، به‌طور کلی کشورمان از نظر تنوع تولید محصولات باغی دارای مقام سوم جهان و از نظر مقدار تولید جزو 10 کشور اول جهان است.
این توانمندی‌ها ضرورت توجه هرچه بیشتر به ایجاد صنایع مرتبط با بخش کشاورزی را گوشزد می‌کند.
ایران در تولید پسته، زعفران، خرما، انار، زرد آلو و زرشک دارای رتبه اول در جهان، در تولید هندوانه، خیار، فندق، لیمو، بادام، گردو و کشمش دارای رتبه سوم، در تولید برگ سبز چای، نارنگی، خربزه، گرمک، رتبه پنجم و در انگور و سیب رتبه ششم دنیا را به خود اختصاص داده است با این توانمندی‌ها سهم کشورمان از بازارهای جهانی محصولات کشاورزی بسیار ناچیز بوده و حتی برای تأمین نیاز بازار داخل در برخی کالاها نیز نیازمند واردات هستیم.
پیش‌بینی ظرفیت‌سازی 8/2 میلیون تن
ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی در رونق تولید و بازاریابی کالاهای مختلف نقش اساسی ایفاء می‌کند.
توجه به این بخش از صنعت، علاوه بر نقش مؤثر در اشتغال‌زایی بیشتر و جلوگیری از مهاجرت تولید‌کنندگان به شهرها، می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری ارزش افزوده بیشتر در بخش‌های صنعت و کشاورزی باشد.
توجه به صنایع بسته بندی و چاپ به‌عنوان یکی از محورهای تحقق این هدف است، اما متأسفانه در این بخش نیز تا کنون اقدامات قابل توجهی صورت نگرفته و فعالان این بخش قادر به تأمین نیاز عرضه‌کنندگان محصولات مختلف نبوده‌اند.
با این روند با زهم بهره‌گیری از توانایی شرکت‌ها در این زمینه به‌عنوان راهکار نهایی حل مشکل قلمداد شده است.
به گفته مدیر کل صنایع تبدیلی و تکمیلی وزارت جهاد کشاورزی، امسال 2982 واحد تولیدی با سرمایه‌گذاری 7 هزار و 65 میلیارد ریال و اشتغال 37 هزار و 340 نفر به بهره‌برداری رسیده است.
عباسعلی پاک‌نژاد، می‌افزاید: در 6 ماهه نخست امسال برای 800 هزار تن محصولات خام کشاورزی، ظرفیت‌سازی جدید در صنایع تبدیلی و تکمیلی این بخش صورت گرفته است که از این میزان 223 هزار تن مربوط به فرآوری محصولات زراعی، 478 هزار تن دام و طیور، 96 هزار تن محصولات باغی و 2900 تن محصولات شیلاتی است.
وی با اشاره به این‌که طرح‌های نیمه تمام صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی به‌طور عمده در نیمه دوم سال به مرحله تولید و بهره‌برداری می‌رسد، پیش‌بینی می‌کند، تا پایان سال‌جاری برای حدود 8/2 میلیون تن محصولات خام کشاورزی ظرفیت فرآوری ایجاد شود.
پاک‌نژاد درباره مجوز احداث صنایع کوچک تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی می‌افزاید: تاکنون تعداد 13 هزار و 177 فقره جواز تأسیس صنایع کوچک تبدیلی و تکمیلی با پیش‌بینی سرمایه‌گذاری ثابت به میزان 65 هزار و 530 میلیارد ریال و اشتغال 205 هزار و 600 نفر در سطح استان‌های کشور صادر شده است.
پاک‌نژاد احداث و توسعه سردخانه‌ها را گامی مؤثر در زمینه نگهداری و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی خوانده و می‌افزاید: تاکنون 758 فقره جواز تأسیس سردخانه با پیش‌بینی ظرفیت نگهداری 2275 هزار تن محصولات کشاورزی صادر شده که 38 فقره آن با ظرفیت 51 هزار و 200 تن به بهره‌برداری رسیده است.
اهدافی که محقق نشده است
از اهداف پیش‌بینی شده در سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در سال 1404 هجری شمسی، برخورداری از سلامت، رفاه و امنیت غذایی است.
برای دستیابی به این هدف در 18 لایحه قانون برنامه چهارم توسعه، قانونگذار دولت را مکلف کرده ظرف مدت 6 ماه پس از تصویب این قانون، برنامه توسعه بخش کشاورزی و منابع طبیعی کشور را با محوریت خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزی، تأمین امنیت غذایی، اقتصادی کردن تولید و توسعه صادرات محصولات کشاورزی، ارتقا و رشد ارزش افزوده بخش کشاورزی حداقل به میزان 5/6 درصد و کاهش 50 درصدی ضایعات در بخش کشاورزی را تهیه و اجرا کند.
بر این اساس وزارت جهاد کشاورزی طبق ماده 84 قانون برنامه اقدام به تدوین سند ملی توسعه بخش کشاورزی و منابع طبیعی کرده و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و برنامه توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی براساس اهداف ماده قانونی مذکور دنبال می‌شود.
در این چارچوب، راه‌اندازی نظام تضمین کیفیت محصولات کشاورزی تا کاهش ضایعات مربوط به تولید و مازاد ظرفیت، کاهش ضایعات در مراحل مربوط به تأخیرهای زمانی عملیات پس از برداشت، حمل‌ونقل، ذخیره‌سازی و نگهداری، تولید محصولات معیوب ناشی از ارتقای مواد تغذیه‌ای در کشور از فعالیت‌های محوری کاهش ضایعات محصولات بخش کشاورزی قلمداد شده است.
با این روند باید سیاست دولت در راستای کاهش هزینه مبادله قرار گیرد و با ارائه تسهیلات لازم نظیر شفافیت قیمت محصولات کشاورزی، اعتبارات بانکی مناسب، حمل‌ونقل جاده‌ای و نیز بهره‌گیری از روش‌هایی مانند کاهش یارانه و تعیین قیمت تضمینی از ضایعات محصولات این بخش جلوگیری کند.
توجه به رونق صنعت بسته‌بندی علاوه بر کاهش ضایعات و ایجاد اشتغال، می‌تواند با فراهم کردن زمینه‌های صادراتی، ارزش افزوده بیشتری را برای کشور به ارمغان آورد.
